شهید و شهادت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
[ویرایش]
بیان هدف از نوشتن مقاله و سرفصل‌های اصلی آن. بیان ضرورت و اهمیت بحث درباره شهادت در فقه، تاریخ، و فرهنگ اسلامی.
[ویرایش]
بررسی ریشه‌های زبان‌شناختی و فقهی واژه شهید و تحلیل معنای آن در قرآن و سنت
در کتاب
أقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد (جلد : ۳ صفحه : ۱۱۱) آمده: الشَاهِد و - الامين في شهادتهِ و - الذي لا يغيب عن علمهِ شيءٌ یعنی کسی که در گواهی دادن خود امین باشد. شهید آن است که هیچ چیز از علمش غائب نیست. و در کتاب
النهایه فی غریب الحدیث والاثر (جلد : ۲ صفحه : ۵۱۳) آمده: ي أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَى «الشَّهِيدُ» هُوَ الَّذِي لَا يَغِيبُ عَنْهُ شيءٌ.
در آیات مبارکه قرآن کریم ۵۵ بار کلمه«شهید»و«شهداء» با معانی مختلف ذکر شده.
۱. گواه
الف) گواه بر داد و ستد مدت‌دار : (بقره: ۲۸۲) فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ ۚ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ ۖ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَىٰ ۚ وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا.
ب) گواه بر زنا : (نور: ۴) وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً
ج) فرشته گواه بر اعمال : (ق: ۲۰-۲۱) وَنُفِخَ فِي الصُّورِ ۚ ذَٰلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ وَجَاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ
د) گواه بر امت‌ها : (نحل: ۸۴) وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا ثُمَّ لَا يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ
ه) گواه بودن حضرت عيسي عليه‌السلام : (نسا : ۱۵۹) وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ ۖ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا
و) گواه بودن حضرت محمد صلي الله عليه و آله و سلم : (نساء: ۴۱) فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَىٰ هَٰؤُلَاءِ شَهِيدًا
ز) گواهي امت اسلامي بر امت‌هاي ديگر : (بقره: ۱۴۳) وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا
۲. کشته در راه خدا : (حديد: ۱۹) وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَٰئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ ۖ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ
۳. حاضر و ناظر : (نور: ۲) وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ
۴. از اسما و صفات الهي : (مجادله: ۶) وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ
۵. ياور : (بقره: ۲۳) وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ
نکته: در قرآن تنها آیه ای که در آن بر مقتول فی سبیل اللّه«شهید»اطلاق شده، این آیه است. وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَٰئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ ۚ وَحَسُنَ أُولَٰئِكَ رَفِيقًا (سوره نسا آیه ۶۹) جمهور مفسران فریقین در این آیه«شهداء»را به مقتول فی سبیل اللّه تفسیر کرده اند
[ویرایش]
«شهید بر وزن فعیل به معنی فاعل است و او کسی است که گاهی با دلیل و بیان و زمانی با سلاح به صحّت دین خدا گواهی می‌دهد.پس شهداء کسانی هستند که به عدالت قیام کرده‌اند و خداوند از آنان در قرآن یاد کرده و فرموده است: شهد اللّه انّه لا اله الاّ هو و الملئکة و اولوا العلم قائما بالقسط . از آن جهت به کسی که در راه خدا کشته شد، شهید می‌گویند که جانش را در راه یاری دین خدا فدا کرده و بدین وسیله شهادت داده که خداوند و دستورهایش، حق و غیر او باطل و نابود شدنی است.کسی که در دنیا به سبب بذل جانش به حق و حقیقت گواهی دهد شایستگی پیدا می‌کند که در آخرت از طرف خداوند، در زمره کسانی باشد که بر دیگران گواه است» (تفسیر کبیر، ج ۱۰، ص ۱۷۴)
چرا به کسی که در راه خدا کشته می‌شود«شهید»می‌گویند؟
چنان‌که می‌دانیم برکسی که خود را در راه خدا فدا کرده و برای رسیدن به رضا و وصال محبوب از هستی خود، در این عالم صرف نظر کرده و از تمام لذائذ مادّی دست کشیده«شهید»اطلاق می‌کنند.در وجه تسمیه آن وجوه مختلفی ذکر شده که از جمله آنها وجوه زیر است:
الف-از آن جهت«شهید»را«شهید»گفته‌اند که خداوند و فرشتگان گواهی می‌دهند که او اهل بهشت است ۵ .
ب-«شهید»را«شهید»می‌گویند برای آنکه در روز قیامت از وی می‌خواهند که با پیامبر(ص)درباره اعمال و کردار امم پیشین شهادت بدهد.
ج-چون او زنده است چنان‌که گویی شاهد و حاضر است و می‌بیند.
د-برای آنکه کرامتها و نعمتهایی را که به سبب کشته شدنش در راه خدا برایش آماده شده می‌بیند.
ه-به دلیل آنکه در راه گواهی دادن به حق و در راه امری که برای خداست قیام کرده به گونه‌ای که هستی خود را در آن راه از دست داده و راهنمای دیگران است.
و-فرشتگان هنگام کشته شدن گواهی دهند که او در راه خدا کشته شده و در نزد او حاضرند.
از بررسی معانی فوق برمی‌آید که«شهید»بر وزن فعیل است که گاهی به معنی فاعل و گاهی به معنی مفعول بکار می‌رود؛از این جهت«مشهود»است که خداوند و فرشتگان به خلوص نیّت و پاکی او شهادت می‌دهند.و به این مناسبت شاهد و شهید است که حاضر است و کرامتها و الطاف بی‌پایان خداوندی را برای خودش مشاهده می‌کند و به قیام خود مردم را راهنمایی کرده و برحق و حقیقت گواهی داده و در راه تحقق آن استقامت ورزیده تا کشته شده است.
از آیاتی که در ذیل آورده می‌شود، برمی‌آید که در قرآن مجید از«شهید»به مقتول«فی سبیل اللّه»تعبیر شده است:
۱-و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل اللّه اموات ج بل احیاء... ۱۱
۲-و لا تحسبنّ الّذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتا ج بل احیاء... ۱۲
۳-و من یقتل فی سبیل اللّه فیقتل او یغلب فسوف نؤتیه اجرا عظیما... ۱۳
۴-انّ اللّه اشتری من المومنین انفسهم و اموالهم بأنّ لهم الجنّة یقتلون فی سبیل اللّه فیقتلون و یقتلون... ۱۴
و می‌توان گفت در قرآن تنها آیه‌ای که در آن بر مقتول فی سبیل اللّه«شهید»اطلاق شده، این آیه است.و من یطع اللّه و الرسول فاولئک مع الّذین انعم اللّه علیهم من النّبین و الصّدّیقین و الشّهداء و الصّلحین و حسن أولئک رفیقا ۱۵
جمور مفسران فریقین در این آیه«شهداء»را به مقتول فی سبیل اللّه تفسیر کرده‌اند:
فخر رازی در تفسیر این آیه چنین آورده است:«شهید بر وزن فعیل به معنی فاعل است و او کسی است که گاهی با دلیل و بیان و زمانی با سلاح به صحّت دین خدا گواهی می‌دهد.پس شهداء کسانی هستند که به عدالت قیام کرده‌اند و خداوند از آنان در قرآن یاد کرده و فرموده است: شهد اللّه انّه لا اله الاّ هو و الملئکة و اولوا العلم قائما بالقسط
از آن جهت به کسی که در راه خدا کشته شد، شهید می‌گویند که جانش را در راه یاری دین خدا فدا کرده و بدین وسیله شهادت داده که خداوند و دستورهایش، حق و غیر او باطل و نابود شدنی است.کسی که در دنیا به سبب بذل جانش به حق و حقیقت گواهی دهد شایستگی پیدا می‌کند که در آخرت از طرف خداوند، در زمره کسانی باشد که بر دیگران گواه است» ۱۷.
از ابن عباس نقل شده که در آیه فوق از«النبیین»حضرت محمّد(ص)اراده شده.و مقصود از«الصدّیقین»حضرت علی(ع)است؛چون علی(ع)اوّل کسی است که پیامبر(ص)را تصدیق کرده است و از«الشهداء»حضرت علی و حضرت جعفر و حضرت حمزه و حضرت امام حسن و امام حسین علیهم السلام، موردنظر هستند ۱۸ .
و نیز مفسران دیگر از قبیل شیخ طوسی و صاحب مجمع البیان و محمد بن حریر طبری و دیگران، در تفسیر این آیه گفته‌اند که منظور از«شهداء»کسی است که در راه خدا برای رضای او به منظور برقراری حق کشته شود ۱۹ .
از شرح فوق و از آنچه مفسران در تقسیر آیه مورد بحث ذکر کرده‌اند، برمی‌آید که به کسی که در راه خدا به قتل رسیده«شهید»اطلاق شده است.و نیز از روایات فراوانی معلوم می‌شود که پیامبر(ص)این لفظ را درباره آن کسی بکار می‌برده است که از جمله روایات زیر است:
الف-«قال رسول اللّه(ص):ما یجد الشهید من الم القتل الاّ کما یجد احدکم من الم القرصه» ۲۰ شهید درد قتل را احساس نمی‌کند مگر باندازه‌ای که یکی از شما درد نیشگون را احساس می‌کند.
ب-عتبة بن عبد السلمی از رسول خدا(ص)روایت کرده است که آن حضرت فرمود:کشته شدگان برسه گونه‌اند:یکی از آنها مؤمنی است که با جان و مالش در راه خدا جهاد کرده و هنگامی که با دشمن برخورد می‌کند به جنگ ادامه می‌دهد تا کشته شود.پیامبر(ص)درباره این‌گونه افراد فرمود:او شهید آزمایش شده‌ای است که در سراپرده(کرامت و رحمت)زیر عرش خداوند است که پیامبران جز از لحاظ رتبه نبّوت بر او برتری ندارند. ۲۱
ج-در جنگ بدر هنگامی که عتبة بن ربیعه پای عبیدة بن الحارث را قطع کرد و حضرت علی و حمزه-علیهما السلام-او را از میدان نبرد به نزد پیامبر(ص)آوردند؛در این هنگام او از پیامبر(ص)پرسید آیا من شهید نیستم؟آن حضرت فرمود:چرا. ۲۲
[ویرایش]
نمونه‌هایی از شهدای معتبر در تاریخ اسلامی و رویکرد ائمه نسبت به آنان.
کتاب آسمانی قرآن، برای جایگاه کسی که جان خود را در راه خداوند فدا می کند، ارزش فراوانی گذاشته است. برای نمونه: "آنها (شهیدان) در جهان دیگر به رحمت خداوند می رسند و آن بهترین چیزی است که می توان در دنیا فراهم کرد" آل عمران آیه ۱۵۶ .
[ویرایش]
تاریخ شکل‌گیری مفهوم "شهید" از دوران پیامبر اسلام تا به امروز
بررسی تغییرات و تحولات در مفهوم شهید در طول تاریخ
بررسی مفهوم شهادت در جوامع پیش از اسلام و تطورات آن.
[ویرایش]
ویژگی‌ها و شرایط شهید میدان جنگ
تعریف و ویژگی‌های شهیدان جنگ.
تأثیر شهیدان بر حرکت‌های اجتماعی و سیاسی
بررسی مفهوم شهادت در دفاع از حق و سنن حسنه بدون جنگ (مانند شهیدان علم).
نحوه تعریف و جایگاه شهیدانی که در عرصه علم و دانش جان خود را فدای هدف‌ها کردند.
تعریف و ویژگی‌های شهید در حوزه علم و اخلاق
[ویرایش]
بررسی شرایط لازم برای فرد تا به عنوان شهید شناخته شود (عدل، نیت خالص، جنگیدن در راه حق).
بررسی شرایط اصلی برای آنکه فرد به عنوان شهید شناخته شود (عدل، ایمان، نیت).
اهمیت نیت و تأثیر آن بر پذیرش شهید.
بررسی اثر ایمان و نیت در تحقق شهادت.
ویژگی‌هایی که یک شهید باید داشته باشد (فداکاری، از خودگذشتگی، ایمان به خدا).
شخصیت‌های برجسته شهیدان، از جمله فداکاری و از خودگذشتگی.
[ویرایش]
احکام مربوط به شهیدان جنگ (دیه، ارث، مقام شهید در آخرت) تأثیر شهادت بر مسائل حقوقی مانند ارث، دیه و وضعیت خانوادگی.
تجهیزات و ابزارهایی که شهید در زمان حیات خود از آنها استفاده کرده است. بررسی احکام مربوط به ارث و مالکیت این وسایل و نحوه تقسیم آنها. موارد مرتبط با ملکیت و حقوق مربوط به انگشتر و دیگر اشیاء شخصی شهید. عموماً موضوعات حقوقی را شامل می‌شود.
تاثیر شهید و شهادت بر جامعه
نقش شهیدان در تقویت وحدت و همبستگی اجتماعی.
پیامدهای روانی شهادت بر خانواده‌ها و جامعه.
تأثیر شهادت بر تقویت هویت اجتماعی و فرهنگی مسلمانان.
بررسی نقش شهیدان در ایجاد حس همبستگی و وحدت ملی.
تأثیر شهادت بر خانواده‌ها و جامعه و تجلیل یاد و خاطره شهید.
بررسی مفهوم شهادت در راستای مبارزات اجتماعی و ایستادگی در برابر ظلم.
مفهوم و اهمیت شهید در زمینه‌های اجتماعی (مثل شهیدان انقلاب‌ها).
[ویرایش]
تحلیل آیات قرآن کریم که به مفهوم شهید و فضیلت‌های آن پرداخته‌اند (مانند سوره آل‌عمران، آیه ۱۶۹).
بررسی احادیث پیامبر اسلام و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) درباره شهید و شهیدان.
تأکید بر فضایل شهید و مقام او در نزد خداوند.
[ویرایش]
بررسی روزهای مربوط به یادبود شهیدان (به عنوان مثال، روز شهید).
احکام و حقوق مرتبط با شهدای میدان جنگ (دیۀ شهید، ارث).
مباحث مربوط به احترام و فرآیند تشخیص و نگهداری از
بدن شهید بعد از شهادت. در فقه، دستورات خاصی برای دفن شهید و نحوه برخورد با بدن او وجود دارد. احکام مربوط به نگهداری و دفن استخوان‌های شهید، احترام به آنها و شرایطی که به ناپدید شدن یا عدم دسترسی به استخوان‌ها مرتبط است. احکام مربوط به نحوه تکفین شهید و لوازم و شرایط شرعی آن. فقه اسلامی برنامه خاصی برای تکفین و دفن شهید دارد.قوانین مربوط به محل دفن شهید، زمان و شرایط دفن و احکام مرتبط با مکان مخصوص دفن شهیدان.چگونگی
زیارت قبور شهدا و آثار روحانی و معنوی آن. در فقه اسلامی، زیارت شهدا از فضایل و مستحباتی دانسته می‌شود. احکام مربوط به
طهارت بدن شهید و وضعیت‌های خاص پس از شهادت. در اسلام، شهید به لحاظ دینی می‌تواند در وضعیت‌های خاص طاهر به شمار آید.احکام مرتبط به غسل و طهارت بدن شهید قبل از دفن. در فقه، غسل شهید به نحو خاصی انجام نمی‌شود و شرایط خاصی دارد.احکام و شرایط شرعی مربوط به نبش قبر شهیدان و موارد قانونی و اخلاقی آن.احکام ویژه نماز میت برای شهیدان و شرایط خاص آن. در فقه، نماز بر شهید به عنوان یک عمل مستحب و مُشرف شناخته می‌شود.
بررسی نقش و تأثیر خانواده‌های شهدا در ترویج فرهنگ ایثار و فداکاری.
[ویرایش]
محدودیت‌ها و کاستی‌های موجود در تعریف و شناسایی شهدای معاصر.
چالش‌های تعریف و شناخت شهید در دنیای معاصر.
بررسی تأثير رسانه‌ها در تبیین مفهوم شهادت و ایثار در دنیای مدرن.
چالش‌هایی که در ترویج فرهنگ شهادت در عصر حاضر وجود دارد.
چگونه فرهنگ شهادت در ادبیات، هنر، و رسانه‌ها نفوذ کرده است.
تأثیر رسانه‌ها و فضای مجازی در ترویج فرهنگ شهادت و نحوه تصویرسازی از شهید.
[ویرایش]
تأمل بر اهمیت و جایگاه شهید در فقه اسلامی و تأثیر آن بر زندگی اجتماعی.
بررسی کلی از مفهوم و اهمیت شهادت در اسلام و تأکید بر ارزش‌های آن.
مطرح کردن پیشنهاداتی جهت تقویت فرهنگ شهادت و ایثار در جوامع معاصر.
راهکارهایی به منظور ترویج و حفظ فرهنگ شهادت در جوامع معاصر.
[ویرایش]
در شرایط خاص، آیه‌ای در خصوص جهاد نازل شد که به مؤمنان اجازه می‌دهد از خود دفاع کنند، زیرا مورد ظلم قرار گرفته‌اند. این آیات روشن می‌سازند که هدف جهاد در اسلام، برطرف کردن ستم و دفاع از مراکز عبادت و برقراری عدالت اجتماعی است. همچنین، هدف نهایی مبارزه، جلوگیری از فتنه و همگانی شدن دین خدا اعلام شده است.
مبارزه با پیشوایان کفر: ریشه‌کن کردن رهبران کافر به منظور جلوگیری از فساد.
رفع کید و خدعه شیاطین: نشان دادن ناتوانی شیاطین در برابر مسلمانان.
مبارزه با پیمان‌شکنی: مقابله با کسانی که به مسلمانان ظلم می‌کنند.
رعایت حرمات الهی: واداشتن مردم به پایبندی به دستورات الهی و برقراری نظم و عدالت.
مبارزه با شرک و اشاعه توحید: بسیج عمومی برای از بین بردن بت‌پرستی و گسترش مفهوم توحید.
این اهداف به وضوح بر اهمیت جهاد در راستای دفاع از دین و عدالت تأکید دارند.
[ویرایش]
ارائه مراجع و منابع معتبر علمی، کتاب‌ها، مقالات و متن‌های قرآن و احادیث که در نوشتن مقاله استفاده شده است.
فهرست منابع و مراجع موثق که در طول نوشتن مقاله به آنها اشاره شده و اطلاعات بیشتری از آنها بدست آمده است.
نقل‌قول‌ها و مراجع معتبر که در نوشتن مقاله مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
